Ông Ích Khiêm sinh ngày 25-1-1829 tại làng Phong Lệ, tổng Thanh Quýt, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam (nay thuộc phường Hòa Thọ Tây, quận Cẩm Lệ, thành phố Đà Nẵng). Ông đỗ cử nhân khi mới 15 tuổi và làm quan dưới triều vua Tự Đức, từng giữ các chức như Tiểu phú sứ, Sơn phòng sứ, Tả thị lang Bộ binh… Ông Ích Khiêm nổi tiếng là người văn võ song toàn, lập nhiều chiến công hiển hách.
Tháng 9-1858, thực dân Pháp nổ súng tấn công Đà Nẵng, chính thức mở đầu cuộc xâm lăng nước ta. Biết được tài năng quân sự của Ông Ích Khiêm, triều đình triệu ông về kinh đô Huế phong chức và cử vào Đà Nẵng cùng với Nguyễn Tri Phương chỉ huy nghĩa binh đánh Pháp. Ông Ích Khiêm chỉ huy quân sĩ cùng với nhân dân đắp lũy, đào hào, thực hiện “vườn không, nhà trống” quyết không để quân Pháp tiến sâu vào nội địa. Trước sự ngăn chặn quyết liệt của nghĩa quân do Nguyễn Tri Phương và Ông Ích Khiêm chỉ huy, âm mưu của thực dân Pháp đã không thể thực hiện được. Đến năm 1860, Pháp đành phải rút quân khỏi Đà Nẵng, chuyển vào đánh chiếm Gia Định.
Dù nổi tiếng thanh liêm, tài thao lược quân sự vượt trội nhưng tính khí nóng nảy, thẳng như ruột ngựa làm không ít người ganh ghét. Khi giữ chức Binh bộ tả Thị lang ông bị một số kẻ xấu hãm hại và đày vào nhà lao Bình Thuận. Tại đây, một phần vì phẫn uất, phần vì cuộc sống tù đày khổ cực nên sức khỏe giảm sút, ông đã qua đời tại nhà ngục Bình Thuận vào tháng 7-1884.
Trước đó, ông đã viết bản di chúc cho các con của mình, trong đó có đoạn: “Phải tuyệt đối theo lời di huấn của ta, tự nghĩ từ nay về sau các con phải giữ gìn lời ăn, tiếng nói, chớ coi nhẹ ngôn từ. Hãy lấy ta làm gương thì sẽ tránh được điều họa…”.
Viết xong những lời khuyên dạy các con, Ông Ích Khiêm đã chọn giờ Tý, ngày 8-9-1884 để ra đi. Tiếc thương ông, vua Hàm Nghi đã truy phong hàm Thị độc cho ông. Người con trai là Ông Ích Thiện đã đưa thi hài cha về quê hương mai táng tại làng Phong Lệ quê nhà. Đến năm 1938, mộ ông được cải táng về Gò Mô, người dân địa phương gọi là “Đồi Ông Ích Khiêm”, nay thuộc phường Hòa Thọ Tây, quận Cẩm Lệ.
Phan Ngọc Mỹ
(Phòng Giáo dục và Truyền thông)
